Everest, Comolunqma zirvəsi, möhtəşəm Himalay dağları…
8848 metr hündürlükdəki bu zirvədən baxanda Yerin əyriliyini görmək olar, deyilir. Amma artıq neçə illərdir ki, buraya axışan insanlar üçün başqa əyrilik var: tələb və təklif. Everestə səyahət artıq böyük və hər il genişlənən biznesə çevrilib.
Hələ 1953-cü ildə Tenzing Norgay və Edmund Hillary ilk dəfə Everest zirvəsinə çatanda alpinizm dağ klubları, milli ekspedisiyalar və elmi səylər üçün qorunan idman növü idi. İndi isə vəziyyət başqadır.
Yoxsul ölkə Nepal üçün Everest artıq qərblilər tərəfindən fəth və azarta çevrilmiş alpinistlərin hər biri üçün 100 min dollarlıq bir biznesdir. Bir vaxtlar adamsız, boş çöllər indi 550 dollarlıq oksigen çənləri, minlərlə funt dondurulmuş ifrazat və yüzlərlə meyitlərlə doludur.
Son 20 ildə Everestə qalxanların sayı təqribən 10 dəfə artıb. İndiyədək buraya çıxan 10 min nəfərin yarısı son 10 ildə gələnlərdir. Təkcə 2019-cu ildə buraya rekord sayda – 876 alpinist gəlib və onlardan 11-i ölüb.
On illərdir ki, Nepal və Tibet (Everestə girişi bölüşən) hökumətləri əksər xarici alpinistlərə giriş imkanı rədd edirdi. 1980-ci illər ərzində bir mövsümdə bir Everest icazəsi ilə giriş məhdud idi.
Lakin 90-cı illərin əvvəllərində hər şey dəyişdi.
Qərblilərin Everestə səyahətinin əslində biznes fürsəti olduğunu başa düşən Rob Hall və Scott Fischer kimi alpinistlər Nepal rəsmilərini inandırdılar ki, xaricilərə icazələri artırsınlar. Bu erkən ekspedisiyaların birində 8 alpinist həlak oldu – Hall və Fişer də onların arasında idi. Amma belə hadisə, səfərləri azaltmadı, əksinə, alpinistlər üçün yeni bir biznesi, bələdçi xidməti yaratdı.
Bu xidmət sayəsində pullu alpinistlər peşəkar bir dağ bələdçisini işə götürməklə dünyanın ən yüksək zirvəsinə çıxmaq və arzularını reallaşdırmaq imkanı əldə etdilər.
2000-ci illərin ortalarında onlarla Qərb bələdçisi Himalayda ekspedisiya şirkətləri qurdular və buraya axın başladı. 1953-cü ildən 1999-cu ilə qədər Everestdə cəmi 1 159 nəfər olmuşdu. Son 20 ildə isə belələrinin sayı 8 986-yə yüksəlib.
Everestə qalxmaq neçəyədir?
Everest səyahət Nepalın paytaxtı Katmandudan kiçik Lukla kəndinə uçuşla başlayır. 6-8 həftə ərzində alpinistlər bir sıra yüksəklik düşərgələri vasitəsilə dağa çıxır, sonra zirvəyə təkan vermək üçün yaxşı havaların qısa bir pəncərəsini gözləyir.
Əvvəlcə alpinistlər 5700 metr hündürlükdəki baza düşərgəsinə toplanırlar. Bundan sonra isə səyahətçilər Düşərgə 1 (6435 metr), Düşərgə 2 (7050 metr), Düşərgə 3 (7750 metr) və Düşərgə 4 (8580 metr) kimi addım-addım irəliləyirlər. Son nöqtə isə Everestin özüdür-i 8848 metr.
Səyahət etmək üçün, potensial alpinist, dağa turlar təklif edən 50-dən artıq şirkətdən biri ilə səyahət sifariş etməlidir. Bu səfərin dəyəri fərqli ola bilər, amma ümumiyytlə bu səyahət azı bahalı bir avtomobil qiymətinə başa gəlir.
Bazarın təhlili göstərir ki, Everest paketləri 35 min dollardan 160 min dollara qədər dəyişir, amma orta hesabla bir turist bu səyahətə 66 min dollar ödəyir.
Bu qiymətə Nepal hökuməti tərəfindən tutulan Everestlə əlaqəli bütün ödənişlər daxildir: icazə üçün bir alpinist üçün 11 min dollar, bir əlaqə zabiti üçün 3 min dollar, donmaya qarşı həkimlər üçün 2.5 min dollar pul tələb olunur. Bundan başqa, alpinistlər 2,5 min dollarlıq yardım haqqı və 4 min dollar zibil depoziti də ödəməlidirlər.
Çadırlar 5 min dollar, dişli yol geyimi 5 min dollar, oksigen balonları 4 min dollar, dərmanlar 1200 dollar və yemək 1200 dollara başa gəlir. Əsas xərclərdən biri bələdçi – 14 min dollardır. Yol açanlar 5 min dollar, aşbaz köməkçi isə 1200 dollar xərc tələb edir.
66 min dollarlıq bələdçi haqqına əlavə olaraq, alpinistlərin əksəriyyəti hərəkət geyimi (tam kostyum, alpinist botları, kramponlar, yuxu çantası), aviabilet, evakuasiya sığortası, peyk telefon xidməti və 18 ay və ya bu qədər tələb olunan təlimlərə əlavə olaraq 10-15 min dollar xərcləyir.
Müasir Everest dırmanmasının dəstəklənən təbiəti – əlavə oksigen balonları və dişli aparatlar səyahəti daha əlçatan edib. Bu gün bütün Everest ümidçilərinin 29%-i uğurla zirvəyə qalxa bilir, onlardan 4%-i isə ölür.
Səyahəti təşkil edən, yəni alpinistlərə dəstək verən qruplar isə hər səyahətdən xərclənən pulun 10-20%-i qədər gəlir götürürlər.
Lakin bu yaxınlarda Qərb bələdçiləri üçün yeni bir “təhlükə” meydana çıxdı: bu yerli Nepal şirkətləri tərəfindən təklif olunan daha ucuz səfərlərdir.
Yeni tendensiya: Everest «yarı qiymətə»
Qrupun qabağına qalxmaq, pilləkənlər üzərində yer pilləkənlər quraşdırmaq və az əlavə oksigen ilə dağa 60 kiloqram qədər yükləmə tapşırıldığı üçün bələdçilərin işi xüsusilə risklidir. Everestdə baş verən 304 ölüm hadisəsindən 119-u (39%) digər millətlərdən qat-qat çox olan yerlilərin payına düşür. Təkcə 2014-cü ildə, 16 yerli bələdçi Xumbu buzağanında ipləri düzəldərkən uçqun nəticəsində həlak olub.
Bir iş mövsümü üçün onlara 5 min dollara yaxın pul verilir. Bu məbləğ Nepalda illik 700 dollarlıq əmək haqqından qat-qat artıq, amma Qərb bələdçilərinə ödənilən puldan qat-qat azdır.
Lakin son 5 ildə vasitəçilikdən bezən yerli gənclər öz ekspedisiya şirkətlərini açdılar və Qərb bələdçilərinin bizneslərini əllərindən almağa başladılar. «Ayağa qalxıb dedilər ki, niyə biz bunlar üçün işləyirik? Bütün bunları özümüz üçün edə biləcəyik və öz iş modelini partlatdılar».
Nepal tərəfindən idarə olunan bu şirkətlər Everest səyahətini təqribən 38 min dollara həll edirlər, bu Qərb şirkətlərinin qiymətindən 40% azdır. Belə aşağı qiymət, Everestə yeni alıcı kütləsini cəlb elədi – bunlar Çin və Hindistandan olan orta sinif alpinistlər idi.
Amma qiymətlərin aşağı düşməsi aşqa problet yaratdı, bu təhlükəsizliklə bağlı idi. Ənənəvi olaran Everest qrupları maksimum 20 nəfərlik olsa da, yerli işbazlar bəzən sayı 100 nəfərə çatan qruplar düzəldirlər. Belə qrupların üzvlərinin bir hissəsi hündürlüyə və fiziki əziyyətə hazırlıqları yox idi.
2019-cu ildə Everestdə baş vermiş 11 ölüm hadisəsindən 7-si aşağı qiymətə olan turların üzvləri olub. Everestdə hətta bu ölümlərə görə ödəniş etmək lazımdır. Cəsəd almaq 10 nəfərlik qrupun 70 kiloqramlıq yükü daşıyacağı son dərəcə çətin bir səydir. Cəsədlərin çoxu dağda qalıb. Hətta onlardan bəziləri “Yaşıl Çəkmələr” kimi, iz nişanları kimi ölümsüzləşirlər.