“Azərbaycanda iş görənlər çoxdur. Onların çörəyinə şərik olmaq düz çıxmaz…”

 Onu nəinki Azərbaycanda, hətta respublikamızın hüdudlarından kənarda da çox yaxşı tanıyırlar. Elmi fəaliyyətdəki uğurları, müəllifi olduğu çoxsaylı kitabları, iş adamı kimi qazandığı nüfuzu… Onu həm də dünyanın ən böyük ölkələrindən birinin prezidenti olan Putinin 50 illik dostu kimi də tanıyırlar.

O, Azərbaycanın ən imkanlı insanlarından biridir həm də. Amma buna rəğmən,  nə cah-cəlallı kabineti var, nə də dəbdəbəli ofisi. Çünki göstərişlərdən uzaq, sadəliyi daha üstün tutan Azərbaycan milyarderidir, professor İlham Rəhimov.

Beləliklə, Azərbaycanın Əməkdar hüquqşünası, hüquq elmləri doktoru, professor İlham Rəhimovun ötən günlərdə verdiyi eksklüziv müsahibəni təqdim edirik:

– Təbii, hər bir insan hesabat verməlidir. O cümlədən də, mən. Belə düşünürəm ki, keçmişdə baş verənləri yada salıb düşünmək lazım deyil. Ümumiyyətlə, keçmişdə “bu oldu”, “belə olmamalıydı” və ya “belə olsa yaxşı olar”, “görəsən, belə olacaqmı?” kimi düşünənlər ağılsız insanlardır. Ən ağıllı insanlar bu gün reallıqla yaşayanlardı. Təbiidir ki, insanın mütləq məqsədi olmalıdır. İnsan hansısa bir fəaliyyətlə məşğuldursa, deməli, o, bu işlərə yekun vurmalıdır ki, gələcəkdə bu işlə bağlı başqa planlar da qursun.

– Ötən il haqda  “çox yaxşıydı” və ya “narazıyam” deyə bilmərəm. Normal qəbul edirəm. Təbii, reallaşmayan bəzi planlarım oldu. Amma 2019-cu ildə həm elm, həm biznes sahəsində planımda nə var idisə, demək olar, 90 faiz həyata keçdi.

– Söhbət mənim elmi fəaliyyətimdən gedirsə, bəli. Yox, əgər biznesdən söhbət gedirsə, o zaman özümü və tərəfdaşlarımı deyə bilərəm.

– Hazırda mənim həyat tərzim iki istiqamətdə davam edir – elm və biznes. Elmlə bağlı 2020-ci ildə planımda yeni bir kitabı yazıb yekunlaşdırmaq var. Bunu çox arzulayıram. Həyatımda ən sevindiyim an kitabım çapdan çıxdığı andır. Yeni çap olunmuş kitabımı əlimə alanda özümü çox xoşbəxt hiss edirəm. Bu il yeni kitabımın yekununu gözləyirəm və onu bitirəcəm. İşlə bağlı Moskvada bir neçə layihələrimiz olacaq.  Bunlarla yanaşı ayrıca çox böyük bir layihəmiz də var ki, onu reallaşdırmağı planlaşdırırıq.

– Açığı, təntənəli, təmtəraqlı bayram keçirməyi sevmirəm. Əlbəttə, buna imkanım var. Hətta çoxları məndən nəsə istəyirlər, qalmağa hotel xahiş edirlər, ailələriylə gedirlər. Hələ indiyə kimi kimsə deyə bilməz ki, mən yeni ildə harasa gedib təntənəli və təmtəraqlı qeyd etmişəm. Sakitlik sevirəm.

– Təmtəraqlı ad günü keçirməyi sevmirəm, ona görə də həmin günü sıradan bir gün kimi yaşayıram. Yəni, həmişəki kimi səhər idmanı, yüngül səhər yeməyi… İdman mənim gündəlik həyatımın çox mühüm bir hissəsidir. Bunun ardınca bir neçə saatımı elmə sərf edirəm. Əgər hansısa görüşlərim varsa, ofisə gəlirəm. Axşam da evdə oluram. Zəng vurub təbrik edənlər çox olur. Kimlərsə canlı təbrik etmək istəyəndə bağa gəlirlər. Ancaq təntənəli mərasim təşkil etmək, kimlərisə dəvət etmək… Bunları heç zaman etməmişəm.

– Tovuz mənim üçün yurd-yuvadır. 7 yaşıma qədər orda yaşamışam. Uşaqlığımsa Qarabağda keçib, Bərdədə yaşamışıq, orta məktəbə də orda getmişəm. Çox vaxt o illər yadıma düşür… O illər çox gözəl idi. Tam səmimi deyirəm, hər şeyi qurban verməyə hazıram, təki o vaxta qayıda biləydim… Məktəb illərim, uşaqlıq dostlarım…  İndi o dostlarımın əksəriyyətini işə götürmüşəm, yanımdadılar. Həmin dövr həyatımın ən xoşbəxt illəridir.

– Çünki o illərdə səmimi uşaqlıq dostlarım vardı.  Düzdür, indi onların hamısı burdadı,  amma təəəssüf ki, vaxt, zaman, məkan o deyil.

– Birincisi, heç kim heç bir yerdə nə eşidə, nə də oxuya bilməz ki, mən hardasa özümü “milyarder” adlandırım. Deyəm ki, “milyarderəm”, “varlı insanam”. Milyarder olmağı heç arzulamamışam da. Nə hüquq fakültəsində oxuduğum vaxtlarda bunu arzulamışam, nə də oranı bitirəndə gedib hansısa böyük vəzifədə işləyəndə. Sadəcə, tələbə vaxtımdan elmə çox meyilli olmuşam. Tale elə gətirdi ki, ən çox elə elmlə məşğul oldum. O ki qaldı ailəmə,  mən imkanlı ailədə böyümüşəm. Heç zaman çətinliyimiz olmayıb. Kasıblığın nə olduğunu hiss etməmişəm. Ailədə bizə verilən tərbiyənin əsası isə təhsil idi. Bizə yalnız bir yol görünürdü – o da elm. Evdə bizə yalnız “oxuyun” deyilib. Uşaqlıqdan ən çox tarixi əsərlər və fəlsəfə ilə bağlı kitabları oxuyardım. Bunlar da hüquqa bağlıdır. Çoxları dedektiv sevir, amma mən bu janrdakı əsərləri heç zaman xoşlamamıışam. Tarixi əsərləri isə çox sevirəm. Niyə? Məsələn, Aleksandr Makedonskidən kitab oxuyuram. Özümü həmin dövrdə və o tarixin bir parçası hiss edirəm. Əgər insan özünü bu tarixdə yaşamış kimi hiss edirsə, gör, o zaman neçə əsrdir yaşadığını zənn edir?… Söhbət təkcə Aleksandr  Makedonskidən getmir, ayrı-ayrı tarixi dövrləri oxuyanda da eyni hissləri keçirirsən.

– Əlbəttə olub. İstənilən tarixi kitabda hansısa bir qəhrəman olur və bütün hadisələr onun ətrafında cərəyan edir. Və sözsüz düşünürsən ki, mən olsaydım bunu elə yox, belə edərdim. Amma sonradan daha dərin analiz edirsən və bu qənəatə gəlirsən ki, belə etsəydi, tarix olmazdı. Çünki o artıq tarixdə elə qalıb.

– Mümkündür və saxtalaşdırırlar da. Alimlərdən biri deyirdi ki, tarix divar saatındakı ox kimidir – istəsən sağa, istəsən sola çəkə bilərsən. Amma zamanı çatanda o ox yenə öz yerini tutur.

– Hüquqşünas olmaq mənim öz seçimim olub. Məktəbdə oxuduğum illərdə humanitar fənnlərə daha çox həvəsim vardı. Amma Leninqradda təhsil almaq valideynlərimin istəyi idi. Mən öz seçimimi açıqlayanda bilmişəm ki, elə valideynlərimin də niyyəti bu olub, daha doğrusu, ögey anamın.  Ögey anam rus idi, Leninqraddan. Bu qərarla bağlı çox fikirləşdim və sonra gördüm ki, düz eləmişəm. Birinci kursda oxuyanda anladım ki, Leninqrad Universitetinin hüquq fakültəsi Sovetlər dövrünün ən məşhur fakültəsi idi. Həmin fakültədə Lenin oxumuşdu, ona görə də burada oxumaq çox böyük uğur və prestij idi.

– Niyə Putini demirsiz? (Gülür – Ü.Q) Sonralar mənə aydın oldu ki, ordakı müəllimlər, alimlər, professorlar dünyanın ən tanınmış alimləri, professorlarıdır. Mənim üçün o dövrdə fərqi yox idi, çünki o qədər də müqayisə edə bilmirdim. Qərarım o idi ki, hüquqşünas olmalıyam. Lap Azərbaycanda da ola bilərdim, amma o dövrdə vəzifəli şəxslərin uşaqlarının hüquq fakültəsində oxuması mümkünsüz idi, heç sənədlərini belə götürmürdülər. 1970-ci ildən danışıram. Məcburiyyət qarşısında qalıb Azərbaycandan getdim. Seçim də məhz bu səbəbdən olundu. Evdəkilər dedi ki,  “Leninqrada gedəcəksən”. Təsəvvür edin ki, məktəbi təzəcə qurtarmış yeniyetmə gəncin valieynləri burda qalır, özü isə Leninqrada gedir… İndi kimi görsən, soruşursan harda oxuyursan? Deyir hüquqda. Amma 70-ci ildə Leninqrad Dövlət Universtetinin hüquq fakültəsində təhsil alan yeganə azərbaycanlı mən idim. Qafqaz millətindən ayrı nümayəndə yox idi. Bu faktın özü üzərimə ikiqat məsuliyyət qoyurdu. İndi heç Tovuzda kənddə bilmirlər ki, kim harda oxuyur. O dövrdə isə bütün kənd, rayon, qəhum-əqrəba bilirdi ki, filankəsin uşağı gedib Leninqradda hüquq fakültəsində oxuyur. Bu həm prestij, həm də çox böyük məsuliyyət idi. Ona görə də düşünürdüm ki, yaxşı oxumaqdan başqa çıxış yolum yoxdur. Pis oxusam, universitetdən qovulub Azərbaycana qayıdacam və bununla da hər şey bitəcək…

Məktəbdə, eləcə də universitetdə oxuyan vaxtdan bir şeyi fikirləşirdim – özümü təsdiq etmək. Məqsədim bu idi. Bugünə qədərki həyatımda özümü təsdiq etmək istəyim hər zaman uğurlu olub.  Hesab edirəm ki, özünü təsdiq etməyi qarşısına məqsəd qoyan insan mütləq nailiyyət qazanacaq.

– Əlbəttə, olub. Mən hüquq-mühafizə orqanlarında, Ədliyyə Nazirliyində 16 ildən çox müxtəlif vəzifələrdə işləmişəm. Elə olub ki, öz tabeliyimdə olanların hüquqlarını müdafiə eləmişəm. Ədliyyə Nazirliyinin 9 il “partkom”u olmuşam. “Partkom” da insanların hüquqlarını kimdən qorumalıdır? Nazirliyin rəhbərliyindən. Mən həmişə onları müdafiə etmişəm, indi də onlar arasında yaşayanlar var və onlar bunu bilir. Onlara qarşı ədalətsiliyi heç zaman qəbul etməmişəm və məhz bu səbəbdən də mübarizə aparmışam.

– Qətiyyən. İnsan anadan olandan o ədalətli yaranır. Sonra isə həyat, cəmiyyət, ətraf o insanın daxilindəki ədalət hissini, prinsiplərini dəyişə bilər. Amma prinsip etibarı ilə bütün insanlar ədalətlidir.

– Hər şeydən əvvəl Allaha minnətdaram, ikincisi xasiyyətimə. Mən uşaqlıqdan psixoloji çətinliklər görmüşəm. 7 yaşından ögey anayla böyümüşəm.  Bu, istənilən insana təsir edir, o ki qaldı 7 yaşında uşaq ola. O vaxtdan artıq başa düşmüşəm ki, mən öz-özümü təsdiq etməsəm, güclü xarakterim olmasa heç nəyə nail ola bilmərəm. Mən həm də çox dözümlü və səbirli insanam. Bir işi başladımsa, mütləq axıra çatdırmalıyam. Heç bir işi yarı yolda qoymuram. Mənə dostlarım, müəllimlərim və düşmənlərim yardımçı olub. Bəli, düşmənlərim də. Onlar məni möhkəmləndirib.

– Xeyr, anam sağ idi, amma atam ikinci dəfə ailə qurmuşdu. Anam 91 yaşında rəhmətə gedib. Atam belə qərar qəbul elədi ki, mən ögey ana yanında böyüməliyəm. Onda uşaq idim və qərarları mən vermirdim. Həyat belə gətirib. 7 yaşından Tovuzdan Bərdəyə köçmüşəm və orda yaşamışam. Həmin yaşda belə şeyləri bir o qədər anlamırsan, amma sonradan xatırlayırsan. Anamı tez-tez gedib görürdüm. Uşaqlığımın əsas illəri atamın ailəsiylə keçib. Amma bu o demək deyil ki, anamla əlaqəm olmayıb.

– Atamın  xeyirxahlığını çox görmüşəm və yaxşı xatırlayıram. Bizi də elə tərbiyələndirib. Amma mən onun qədər ola bilmərəm.

– Təkcə Tovuzda yox, məktəbə getdiyim, böyüdüyüm, çoxlu uşaqlıq dostlarımın olduğu Bərdədəki bir çox insanlara indi də köməklik edirəm.

– Azərbaycanda iş görənlər çoxdur. Onların çörəyinə şərik olmaq düz çıxmaz axı… Bu da var, ayrı səbəblər də. İnsan hansı sahədə pul qazanırsa, çalışmalıdır yatırımı da ora qoysun. Amma onun qazancını, pulunu öz vətənində xərcləyə bilər. İnvestisiyanı artırmaq məqsədi ilə bu belə olmalıdır. Harda sən pul qazanırsan, harda iş yerin var, ora öyrəşirsən, oranın atmosferini bilirsən. Amma buna baxmayaraq, Azərbaycanda, Bakıda elə bir layihə olsa, bilsəm ki, onun insanlara, soydaşlarıma xeyri olacaq, təbii ki, orda iştirak edərəm.  Belə təkliflərə, əlbəttə ki, açığam. Elə bir şey olsa, məmnuniyyətlə razılaşaram.

– Rusiya vətəndaşı olmaq imkanlarım çoxdur. Amma Azərbaycanı çox sevirəm və ona görə də buranın vətəndaşıyam. Yeri gəlmişkən, bir çox insanların Rusiya vətəndaşlığı almasına mən kömək etmişəm.

– Bəli, təklif olunub. Amma vətəndaşlığa görə qəbul eləməmişəm. Bu faktdır!

– Düzdür, razılaşardı, bu sözünüzlə razıyam. Mənə belə təkliflər 2000-ci ildə olub. Daha doğrusu, 1999-cu ildə. O vaxt buna razılıq vermək olardı. Həm də çox böyük vəzifələr idi, amma bir fakta görə etiraz elədim. Mənə təklif olunan dövlət məmurluğu görəvi üçün Rusiya vətəndaşlığı şərt idi.

Bəziləri buna belə don geyindirirdilər ki, guya mənim  Azərbaycanla bağlı siyasi planlarım və iddialarım olduğu üçün Rusiya vətəndaşlığını qəbul etmirəm. Amma həyat və zaman bunun belə olmadığını göstərdi. Azərbaycanda da mənə vəzifələr təklif olundu, amma mən ona da razı olmadım.

– Bayaq dediyim kimi, uzun illər dövlət işində çalışmışam və onun nə demək olduğunu bilirəm. Sonra bir müddət ki, heç bir vəzifədə işləmədim, bax, onda həyatın gözəlliyinin, sərbəstliyinin, azadlığın nə olduğunu anladım. Sərbəstlik, azadlıq, heç kimə tabe olmamaq necə də qiymətlidir. Hansı vəzifədə olursan ol, azadlığını itirirsən. Deyirik, qulluq, dövlət qulluğu. Bu nə deməkdir? Bu o deməkdir ki, sən kiməsə tabesən,  azadlığını itirirsən.

– Heç bir vaxt. Heç bundan sonra da vermərəm. O özgürlüyün nə demək olduğunu bilmək üçün gərək uzun müddət vəzifədə işləyəsən, məmur olasan, sonra isə bu məsuliyyətdən, yükdən azad olasan. Məhz o zaman azadlığın qiymətini anlayırsan. Mən bunu yaşadım və gördüm. Siz bilirsiniz, bizdə bir müddət vəzifədə işləyib sonra işdən çıxanlar ruhdan düşürlər, xəstələnirlər, nəylə məşğul olacaqlarını bilmirlər. Mən vəzifədən öz istəyimlə çıxmamışdım, çıxarılmışam. Ekspertiza İnstitutunun direktoru işləyirdim, o zaman məni  qanunsuz olaraq işdən çıxarmışdılar. Həmin vaxt elə bildim, dünyanın axırıdır. O vaxt artıq professor idim. Onda anladım ki, dövlət işində olmasam da, professor kimi gedib hardasa dərs deyəcəm. Elə də oldu. Bir müddətdən sonra heç heyfslənmədim. Hər şeyi necə var, elə də qəbul elədim. Ümumiyyətlə, insan taleyində baş verən hadisələri çox soyuqqanlı qəbul etməlidir. Artıq bir hadisə oldusa oldu və sən onu geri qaytara bilmərsən. Onun üçün də heyfslənmək, dərd eləmək, ağlamaq, özünü öldürmək, bunlar hamısı boş şeylərdir. Heç bir vaxt gedib kiməsə ağız açmamışam ki, məni bu vəzifədən başqa vəzifəyə keçirin. Ümumiyyətlə, o dövrdə belə şeylər az olurdu. Biz nə qədər istməsək də, tənqidi yanaşsaq da, o dövrdə fəaliyyətini görüb səninlə bağlı müəyyən qərarı verirdilər. Əvvəllər elə idi, indi elə deyil. Ədliyyə Nazirliyinin ən böyük idarəsinin rəisi idim. Təbiidir ki, özüm də anlayırdım ki, ömürlük burda otura bilmərəm və nə zamansa işim dəyişəcək. O zaman “partkom” idim, məni Mərkəzi Komitəyə işə dəvət edə bilərdilər. Ora aparmasalar da, Ədliyyə nazirinin müavini ola bilərdim. Bunlar hamısı təbiidir. Açığı, Allah məni işdən çıxaran Ədliyyə nazirini əvəz edən Südabə Həsənovadan razı olsun. Yaxşı ki, o vaxt elə edib. Əgər məni işdən çıxarmasaydı, yəqin ki, hələ də orda idim. Məndən sonra, 1996-cı ildə ora gələn hələ də orada işləyir. İşdən çıxarılmasaydım, mən hələ də elə o kabinetdə və o işdə idim. İndi düşünürəm ki, nə yaxşı hər şey belə oldu. Rusların bir sözü var: “net xuda, bez dobra”, yəni şər deməsən, xeyir gəlməz. O sözə qüvvət.

– Onların müraciətindən əvvəl “Deputat olmaq istəyirsinizmi?” sualına “belə bir fikrim yoxdur” deyə cavab vermişdim. Bir də demişdim, bunun üçün iki şərt var. Görsəm ki, o şərtlərin ikisi də var, o zaman  razı olaram. Hələ vaxt var və mənim hansı qərarı verəcəyimi bilmək üçün o iki şərtlə tanış olmalısınız…

– Birincisi, dünya təcrübəsində də belədir ki, deputatlar əksər hallarda hüquqşünaslar olur. Ona görə ki, parlament qanunvericilik orqanıdır. Deməli, hüquqünaslar çox olsa, daha yaxşı olar. İkincisi, parlamentin əsas funksiyalarından biri də büdcəyə nəzarət edib, onu təsdiqləməkdir. Deməli, orda iqtisadçılar da olmalıdır. Əgər effektli parlament istəyiriksə, bu iki kateqoriyaya aid şəxslər parlamentdə daha çox olmalıdır. Bu o demək deyil ki, hər hüquqşünas və ya iqtisadçı elə deputat ola bilər. Təbiidir ki, deputat intellektli, çox sərbəst, öz sözünü deməyi bacaran şəxslər olmalıdır. Həmişə “baş üstə”, “bəli” sözlərindən zəhləm gedib. Və çox gözəl olardı ki, deputat olan şəxs “baş üstə” sözünü ümumiyyətlə istifadə etməsin. Heç kim deyə bilməz ki, indiyədək mən kiməsə “baş üstə” demişəm. Mən Ədliyyə Nazirliyində –  işləyən dövrdə keçmiş Ədliyyə naziri var idi, Nəriman Yusifov,  bu yaxınlarda rəhmətə getdi, yaşı 90-ı keçmişdi. O məni nazirliyə dəvət edib şöbə müdiri qoydu. Artıq bir neçə gün idi işləyirdim, Nəriman Yusifov da uzun müddət Moksvada Kremldə işləmişdi. Nazirlə birbaşa telefon əlaqəsi vardı. Bir dəfə zəng gəldi, dedim bəli. Sonra mənə bir neçə tapşırıq verdi, mən də dedim “baş üstə”. Dərhal dedi, “dur, gəl bura”. Mən 3-cü, o isə 2-ci mərtəbədə otururdu. Düşdüm otağına, gənc oğlan idim. Dedi, bir müddətdir işləyirik, sənin işindən razıyam, xasiyyətin də xoşuma gəlir, amma bir də səndən “baş üstə” sözünü eşitsəm, daha səninlə işləməyəcəm. Təkcə mən yox, sənə birinci katib belə zəng etsə, ona da “baş üstə” desən, səninlə qurtardıq. Mən o zamandan “baş üstə” sözüylə qurtarmışam. Sonra müxtəlif nazirlərlə işlədim, o sözü bir daha işlətmədim. Nəsə tapşırıq verilirdi, deyirdim bir saata hazırdı…

– Müəllim kimi çoxsaylı tələbələriniz olub və var. Tələbələrinizə nəyi və necə olmağı öyrətmisiniz?  

– Hüquqşünas tələbələrin bəziləri elə başa düşürdülər ki, məcəllələri əzbər bilmək ən yaxşı hüquqşünas olmaq deməkdir. Onlara deyirdim ki, nə qədər siz məcəllələri əzbər bilsəniz də, türmədə yatanlar qədər cinayət məcəlləsini bilməzsiniz. Onlar məcəlləni sizdən daha yaxşı bilirlər. Bu, doğrudan belədir. Ona görə ki, kalonda yatanların sinəsində həbs olunduqları maddə yazılır və onlar bunu əzbər bilirlər. Yəni, bu yolla başa salırdım ki, əzbər bilmək hələ hüququn mahiyyətini bilmək deyil. Sən gərək o maddələrin mahiyyətini öyrənəsən. “Qurani Kərim” kimi. Məsələn, mollalar surələri əzbər bilirlər, amma Allah insanlara nə çatdırmaq istəyir, onu bilmirlər. Və o mollalarla dialoqa girəndə nə qədər dayaz, bəsit olduqlarını görürsən. Ona görə, tələbələrimə öyrədirdim ki, həmin  maddələri əzbər bilməyə yox, mahiyyətini dərk etməyə çalışın. Onu da deyirdim ki, çox şeyi bilməkdənsə, lazım olanı bilmək daha yaxşıdır. O daha sərfəlidir və daha çox köməyinə gələcək. Çox şey bilə bilərsən, amma bu bilgin nə özünə, nə də insanlara lazım olmaya bilər.

– İnsanlar bəzən uğursuzluqlarının səbəbini maddiyyatla əlaqələndirirlər. Sizcə, uğursuzluğun pulla əlaqəsi varmı? 

– Birbaşa əlaqəsi yoxdur. Ən çox da Rusiyada elə milyarderlər, oliqarxlar tanıyıram ki, onların öncə heç nəyi olmayıb. Bu işə mağazaların qarşısında cins şalvar satmaqla başlayıblar. Bu o deməkdir ki, ən çox uğurlu olmağa aparan zəhmətdir. Məqsəd qoymaq və zəhmət çəkmək lazımdır. Təbiidir, zaman keçdikcə maddi cəhət sənə kömək edəcək. Faktlar olub ki, çox imkanlı bir insanın övladları bütün varidatı dağıdıb və artıq heç nə köməyə gələ bilməyib. Çox şey insanın özündən asılıdır.

– Demək istəyirsiniz ki, övlada verilə biləcək ən böyük sərmayə, mal-mülk təhsildir. İnsanın əlindən hər şey çıxa bilər, yalnız ağlında, beynində olanları almaq mümkünsüzdür.

– Yüzə yüz razıyam. İnsanın beynində nə varsa, heç bir vaxt onun əlindən almaq olmaz. İnsanın həyatında elə bir məqam ola bilər ki, onun çoxlu var-dövləti olar, amma o elə çətin vəziyyətə düşə bilər ki, onu o var-dövlət həmin vəziyyətdən çıxara bilməz. Bir ağlı onu o durumdan çıxara bilər, var-dövlət köməyə gələ bilməz, yaramaz. Amma ağlı ona köməyə gələ bilər. Hər şeydən əvvəl insanın ağlı və savadı olmalıdır. Ağıl heç bir zaman insanı çətin durumda qoya bilməz.

– Var-dövlətinizin aciz olduğu zamanlar olubmu? 

– Olub. Əgər savadsız olsaydım, o zaman düz qərar qəbul edə bilməzdim və hər şeyi itirə bilərdim. Bizim dövrümüzdə ana balasına daha çox “qurban olum, ay oğul, oxu” deyirdi. Valideyn bilirdi ki, bu uşağın gələcəyi məhz savadla işıqlı ola bilər. O dövr elə idi. Valideynlər övladlarını bu yöndən həyata hazırlayırdı. Amma indi valideynin dilindən belə söz eşitmirsən. Kənddə analar heç nəyi olmaya-olmaya çalışırdılar ki, uşaqları oxusun. Uşaq da dərk edirdi ki, ən vacibi oxumaqdır.

– Dövrümüzdə də yüksək bal toplayan abituriyentlərin əksəriyyəti kənd və rayonlardandır. Dünyanın müxtəlif ölkələrində orta təhsil alanlar belə o yüksək nəticəni göstərə bilmirlər. Deməli, ailənin maddi durumunun bu məsələdə heç bir rolu yoxdur.

– Razıyam. Burada başqa bir məqamda var ki, rayonda böyüyən uşaq onun ailəsinin gələcəyinə təkan vermək  gücünün olmadığını anlayır. Amma dövlətli uşağı beynində fikirləşir ki, nə olsa da, ata-anam varlıdır, məni vəziyyətdən çıxaracaqlar. Sovet dövründə “dövlətli” sözü yox idi. İndi belə deyirlər. O zaman “imkanlı”, “orta” və “kasıb” ailələr deyimi var idi. Mən imkanlı ailədə böyümüşəm. Atam böyük vəzifədə işləyirdi, ögey anam da oxuduğum məktəbdə müəllimə idi. Heç bir korluq çəkməmişik və bu barədə düşünməmişik.

– Qara dəniz və Xəzər dənizi Regionu Ölkələri Hüquqşünasları Assosiasiyasının prezidentisiniz. Bu yaxınlarda rəhbərlik etdiyiniz qurumun təşəbbüsü ilə Moskvada “Qlobal tranformasiya dövründəki müasir dövlətlər” adı altında beynəlxalq konfrans baş tutdu. Bu görüşün və konfransın nəticəsindən razı qaldınızmı? 

– Bu formatda keçirilən konfranslarımız artıq ənənə halını alıb. Ötən il Bakıda da keçirmişdik. Konfransda 15-dən çox xarici ölkə nümayəndəsi iştirak edirdi. Biz bir-birimizi görürük, müzakirələr edirik, əlaqələrimizi möhkəmləndirir və genişləndiririk, hər kəs öz ölkəsindəki ən son hüquqi proseslərlə bağlı çıxışlar edir. Eyni zamanda dünyada olan aktual problemləri müzakirə edirik, savadmızı artırırıq.

– Konfransda Rusiya İstintaq Komitəsinin sədri Aleksandr Bastrıkin də iştirak edirdi. Siz dəvət etmişdiniz?

– Aleksandr Bastrıkinlə tələbəlikdən dostuq. Biz onunla tez-tez görüşürük. Konfransa o da dəvət olunmuşdu, eyni zamanda digər qurum rəhbərləri də orda idi. Ümumiyyətlə, Aleksandr Bastrıkin istənilən tədbirimdə iştirak edir. Çox aktiv insandır və belə konfranslara dəvəti həmişə qəbul edib çıxış edir.

– İlham müəllim, bir çox kitabların müəllifisiniz. Bəs, memuar yazmağı necə, düşünürsünüzmü?  

– Elə bir fikrim var. Amma hələ tezdir.

– Bu gün Tovuzda çox sayda aztəminatlı ailələr var. Tovuzla bağlı hansısa bir planınız varmı?

– Təkcə tovuzlular yox, bütün Azərbaycan insanlarına yardım etməyi zəruri sayıram.  Artıq sayı yadımdan da çıxıb nə qədər tələbənin xaricdə – Amerika, İtaliya, Türkiyə, Rusiya, Böyük Britaniya, eləcə də Azərbaycanda təhsil almalarına yardım edirəm. Ən çox müraciətlər aydın məsələdir ki, xəstəliklə, insanların müalicəsi ilə bağlı olur. Çox köməklik edirik və bunun üçün çalışıırıq. Ayrı-ayrı işsiz adamlara da yardım edirəm və yenə də edəcəm. Tovuzla bağlı isə bir layihəm var, amma onu indi demək istəmirəm.

– Siz həm də dünyanın ən böyük ölkələrindən biri olan Rusiyanın prezidenti Vladimir Putinlə yaxın dostsunuz. 

– İndi o dövlət başçısıdır. Elə xatirələr var ki, o dövlət başçısı olduğuna görə danışmaq olmaz, heç ehtiyac da yoxdur. Amma memuar yazanda yəqin ki, bu xatirələrin çoxu orda əks olunacaq. Bu, çox maraqlı olar. Bu xatirələrin çoxu bizim gəncliyimizə, oxuduğumuz dövrə aiddir. Artıq 50 il olacaq ki, Putinlə bir-birimizi tanıyırıq. Biz tələbə yoldaşı olmamışdan əvvəl tanış olmuşduq, abituriyent olanda. İkimiz də imtahan verirdik. İmtahan günü hamı dəhlizdə dayanıb gözləyirdi, heç kim də bir-birini tanımırdı. Və istər-istəməz ordakı abituriyentlər bir-biri ilə tanış olurdular. Çoxu da mənə yaxınlaşırdı, qafqazlılara münasibət daha fərqli idi və hər kəsə maraqlı gəlirdi. Putinlə universitetin dəhlizində tanış olduq. Tale elə gətirdi ki, bir yerə də qəbul olunduq. Sonra da dostluğumuz başladı və bu günə kimi də davam edir. Bu yaxınlarda “Youtube”da bir söhbətə qulaq asdım. Baxmaq fikrim yox idi, sadəcə mənə aid bir məsələ olduğundan dinlədim. Çünki soruşdular, “buna qulaq asmamısan?!” Bir siyasətçi, partiya lideri, daha doğrusu sədri, “lider” sözü ona yaraşmaz, bir jurnalistlə Qarabağ məsələsini müzakirə edir. Bizim günümüzə bax. Siyasətçi, hansısa partiyanın lideri, əgər liderdisə, deməli, bunun prezident olmaq iddiası var. Deyir ki, “İlham Rəhimov istəsəydi, dostluq münasibətlərindən istifadə edərdi, ildə bir dəfə dostunun ad gününü təbrik edəndə işğal olunan rayonlarımızın bir kəndinin azad olunmasını xahiş edərdi”. Bu siyasətçinin, özünü lider adlandıran birinin fikridir. Jurnalist də o məqamda deyir ki, “əlbəttə, düz deyirsiniz. İlham müəllim də bunu hər dəqiqə başı üzümüzə vurur, gözümüzə soxur” (Gülür – Ü.Q). Elə olur ki, ildə onunla 4-5 dəfə görüşürəm. Hər il də təbrik edirəm. Nə qədər ağılsız və çoban səviyyəsində siyasətçi olmalısan ki, “dostluq münasibətindən istifadə edib hansısa bir kəndi işğaldan azad edə bilər” deyəsən. Bunların düşüncəsinə görə, mən Putindən xahiş etməliyəm ki, sən Allah, orda bir kəndimiz var gör, onu azad edə bilərsən. Hər dəfə bir kəndi xahiş etməliyəmmiş. Bu da mənim siyasətçim…

– Rusiyadakı azərbaycanlı iş adamlarından kiminlə dostluq edirsiniz? 

– Dost ayrı, tanış ayrı, münasibət saxladığım ayrıdır. Amma çoxlarını tanıyıram, çoxları ilə münasibətimiz də var. Necə deyərlər, “salaməleyküm” var. Bir neçəsi ilə isə dostam. Amma əksəriyyətini tanıyıram, yaxşı da münasibətim var. Biz lazım olanda bir-birimizə kömək edirik. Azərbaycanlılar hər yerdə bir-birinə dəstəkdir və belə də olmalıdır.

– Kömək etdiyiniz insanları hansı xüsusiyyətlərinə görə seçirsiniz? Məsələn, Qod Nisanov, sizin tərəfdaşınız… 

– Biz partnyorlar bir-birimizə dəstəyik. Demək olmaz ki, yalnız mən tərəfdaşlarıma dəstəyəm. Hərənin öz funksiyası var. Bir-birimizə arxayıq və kömək edirik. Hərə öz işini bilir. 1999-cu ildən bu günə kimi bizim aramızda nə soyuqluq olub, nə də incilik. Bir-birimizi çox yaxşı başa düşürük. Səmimiyyət və düzlük, ədalətli olmaq insanda önəm verdiyim xüsusiyyətlərdir. Hər kəs bir-birinə arxa olmalıdır, bunu bacarmalıyıq. Partnyorlarla bu günə kimi də bu prinsiplə davam edirik.

“Mənə hədə-qorxu gəlmək çox çətin məsələdir”
 
– Deyəsən, tərəfdaşlar sarıdan bəxtiniz gətirib.  

– Düzdür. İstər Rusiyada, istər Azərbaycanda da hamı məəttəl qalır ki, necə ola bilər ki, indiyə qədər aranızda heç bir narazılıq olmayıb. Bu iki tərəfdən də qaynaqlanıb. Bir-birimizi başa düşürük, bu illər ərzində də bir-birimizə çox inanırıq və qətiyyən şübhələnmirik. Onun üçün də çoxları paxıllıq edirlər.

– Çox zamanlar dövlətli adamlara qarşı hədə-qorxular olur. Sizə hədə-qorxu gələn olmayıb ki? 

– Yox olmayıb. Hər şey insanın özündən asılıdır. Gərək özünü elə aparasan və həyatda elə addımlar atasan ki, elə bir şəraitə düşməyəsən. Hər şey insanın özündən asılıdır. Gərək o şəraiti yaratmayasan. Özüm üçün heç bir vaxt bu şəraiti yaratmamışam və çoxları da bilir ki, mənə hədə-qorxu gəlmək çox çətin məsələdir.

– Deyəsən, idmanla da məşğulsunuz. 

– Bəli. Hər günümün səhəri idmanla başlayır. Harda olmağımdan asılı olmayaraq, rejimimi pozmuram.

– Ananızın bişirdiyi yeməklərdən hansı üçün darıxırsınız? 

– Anamın bişirdiyi xəngəl ən çox sevdiyim yemək idi. O cür dadlı xəngəl bişirməyi indiyə kimi bütün günü anamın yanında olan bacım da bacarmır. Bu yaxınlarda Qod, mən və rusiyalı oliqarx Rotenberq bir yerdə Moskvadan Bakıya uçurduq. Qod qayıtdı ki, bilirsiniz yadıma nə düşüb? Bir dəfə Tovuza getmişdik və ananız bizə xəngəl bişirmişdi. Bax, o xəngəl neçə vaxtdır ağlımdan çıxmır. Hava limanından zəng elədim, Tovuzdan qara un, qalan nə lazımdırsa, hamısını gətizdirdim. Dedim, biz gəlirik, elə eləyin, hazır olsun, təyyarədən düşən kimi gəlirik xəngəl yeməyə.

Dediyim kimi, üçümüz də gəlib o xəngəli yedik. Qod yeyəndən sonra dedi ki, bax, indi beynimdən çıxdı, yoxsa dadı damağımda qalmışdı…